Kinh Bắc xưa và Bắc Ninh ngày nay được xem như là 1 trong những văn hóa gốc rễ của người Việt tại châu thổ sông Hồng. Từ miền quê này, các điệu hát dân ca Quan họ đắm say, ăn sâu vào lòng người đã ra đời và truyền tụng qua rất nhiều thế hệ. Hãy cùng theo chân Vivudana khám phá một vài thông tin lý thú nhất về dân ca Quan họ Bắc Ninh – Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại.
1.Giới thiệu khái quát về dân ca Quan họ Bắc Ninh
Quan họ là điệu hát dân ca đặc trưng của người dân Kinh Bắc xưa (ngày nay là 2 tỉnh Bắc Ninh và Bắc Giang). Lối hát thể hiện vẻ đẹp trong truyền thống văn hóa của người dân của vùng đồng bằng sông Hồng sinh sống dọc đôi bờ con sông Cầu – “dòng sông Quan họ”.
Dân ca Quan họ Bắc Ninh là cụm danh từ để chỉ cách hát làn điệu dân ca rất riêng của người dân Bắc Ninh, để phân biệt rõ với dân ca Quan họ Bắc Giang. Nghe hát Quan họ Bắc Ninh là lối hát đối đáp, giao duyên của các liền anh, liền chị. Lời ca tiếng hát ngọt ngào, duyên dáng kết hợp với y phục cổ truyền đặc trưng đã làm si mê nhiều con tim lữ khách.
Ngày 30/09/2009, dân ca Quan họ đã được UNESCO vinh danh là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện cho nhân loại.
2. Nguồn gốc và lịch sử phát triển của Quan họ Bắc Ninh?
2.1. Nguồn gốc
Theo như sự sẻ chia của những người cao tuổi trong vùng thì chẳng một ai nắm rõ khoảng thời gian ra đời của Quan họ Bắc Ninh là từ bao giờ? Chỉ biết rằng hàng trăm năm qua, tại vùng đất Kinh Bắc, những làn điệu Quan họ cứ vang lên hết ngày này qua tháng khác và thấm sâu vào tận máu thịt của già, trẻ, trai, gái ở mảnh đất này.
Hiện tại, còn tồn đọng nhiều giả định và hoài nghi về nguồn gốc hình thành của Quan họ Bắc Ninh:
Trước tiên, những chuyên gia nghiên cứu về lĩnh vực văn hóa cho rằng Quan họ là từ được ghép từ “quan” và “họ” về mặt ngữ nghĩa. Theo đó cách hát này xuất phát từ âm nhạc văn hóa cung đình thời xưa. Theo lưu truyền, có một vị quan nọ (“quan”) khi ghé thăm qua mảnh đất Kinh Bắc đã bị lôi cuốn bởi giọng ca đối đáp của các liền anh, liền chị (“họ”).
Một số quan điểm, ý kiến khác cho rằng: Quan họ Bắc Ninh không phải là nhạc cung đình mà có gốc gác từ tín ngưỡng dân gian mang một yếu tố phong phú. Mặt khác có người còn đánh giá việc nghe hát Quan họ đi từ trong dân gian vào cung đình rồi về lại với dân gian.
Thậm chí có một số ý kiến quan điểm xét theo phương diện không gian diễn xướng và ngữ nghĩa lời ca, tiếng hát thì Quan họ là “quan hệ” giữa những nhóm người yêu mến những điệu hát dân ca ở vùng đất Kinh Bắc xưa.
2.2. Sự phát triển
Thời nay, Quan họ Bắc Ninh không những là lối hát đối đáp giữa những liền anh, liền chị mà còn là sự thể hiện tình cảm, sự tương tác với người nghe. Cũng chính từ sự thừa hưởng và phát huy điệu hát dân ca cổ truyền mà các nghệ sĩ đã tạo nên 2 phong cách cùng tồn tại song song với nhau là Quan họ truyền thống và Quan họ kiểu mới.
Quan họ truyền thống
Hình thức nghe hát Quan họ truyền thống chỉ tồn tại và được công nhận tại 44 làng Quan họ ở Bắc Ninh và 23 làng Quan họ tại Bắc Giang. Cách hát này thường hay được tổ chức tại các sân đình, cửa chùa vào những dịp hội hè, du xuân, Lễ Tết,…
Khi ca hát Quan họ truyền thống sẽ không có khán giả, các liền anh, liền chị vừa là người biểu diễn các điệu hát dân ca đối đáp vừa là người thưởng thức. Cách hát này chú trọng đến quy trình hát, lời cách, trình diễn phải tuân thủ theo tuần tự và quy tắc nhất định.
Một số bài hát Quan họ theo phong cách truyền thống nổi tiếng có thể kể ra như: Xe chỉ luồn kim, Mời nước mời trầu, Cây trúc xinh, Ngồi tựa mạn thuyền,.
Quan họ mới
Trái ngược với Quan họ truyền thống, cách hát Quan họ Bắc Ninh theo phong cách mới có sự đổi mới không nhỏ trong lời ca, cách trình diễn và không gian diễn xướng.
Với cách hát này, các liền anh, liền chị thường được trình diễn trên những sân khấu chuyên nghiệp với hệ thống âm thanh – ánh sáng hiện đại hoặc không gian cộng đồng tại đình, nhà văn hóa,… trong các dịp Lễ Tết, hội hè hay các buổi giao lưu văn nghệ.
Hình thức biểu diễn Quan họ kiểu mới có sự phong phú về cách thức, khi ngoài hát đối đáp còn có thể hát đơn, hát đôi, hát tốp ca, thậm chí có cả múa phụ họa. Điều đặc biệt là, biểu diễn Quan họ Bắc Ninh mới thường có thêm phần nhạc đệm, lời bài hát gần gũi, dễ hiểu và gắn với nhiều khía cạnh trong cuộc sống.
Mục đích của hát Quan họ cách mới không những thể hiện tình cảm giữa các liền anh liền chị mà xa hơn hướng đến quảng bá, tuyên truyền và phát huy những giá trị truyền thống văn hóa phi vật thể tốt đẹp của người dân Kinh Bắc.
3. Dân ca Quan họ Bắc Ninh có gì đặc biệt?
3.1. Các làn điệu dân ca Quan họ Bắc Ninh
Trong cách hát dân ca Quan họ Bắc Ninh có nhiều làn điệu khác nhau như gió mát trăng thanh, xuồng song, la hới,… Thông thường, một bài hát Quan họ sẽ được hát thành 3 chặng:
Chặng đầu
Chặng đầu của bài hát thường được biểu diễn bằng giọng lề lối với tiết tấu chậm kết hợp thêm tiếng đệm và sử dụng luyến láy.
Chặng giữa
Đến phần giữa của bài hát thì chuyển qua sử dụng lối hát giọng vặt và giọng sổng:
- Giọng vặt: Lời ca trong các tiết mục Quan họ sử dụng giọng vặt được nhận xét và đánh giá cực kỳ phong phú. Phần âm nhạc trong bài được rút ngắn với bố cục vô cùng chặt chẽ, tiết tấu bài hát khá nhanh và linh hoạt.
- Giọng sổng: Có chức năng kết nối giữa đoạn đầu và đoạn chính của bài hát, thường mang tính mực thước, cách hát khoan thai, dễ chịu.
Chặng cuối
Ở chặng cuối của nhạc Quan họ các liền anh, liền chị thường sử dụng lối hát giọng giã bạn. Ý nghĩa của đoạn này là mang hàm ý chia tay, thể hiện sự quyến luyến, bịn rịn. Điệu hát này mang 1 chút tâm trạng buồn, nặng về mặt tình cảm.
Hiện tại, thực tế cho thấy những bài hát dân ca Quan họ sử dụng giọng giã bạn không nhiều.
3.2. Trang phục biểu diễn đặc trưng của Quan họ Bắc Ninh
Một trong những yếu tố làm nên sức hút và sự đặc trưng cho Quan họ Bắc Ninh chính là nằm ở trang phục biểu diễn. Nói chung trang phục Quan họ được khai thác từ các trang phục truyền thống của người dân vùng Đồng bằng Bắc Bộ khi xưa.
Trang phục của các liền anh
Các liền anh thường đội khăn xếp hoặc sử dụng khăn nhiễu để quấn tóc gọn gàng trên đầu. Trên người mặc áo dài 5 thân với phần gấu to, dài vượt quá đầu gối, thân áo rộng, viền tà và cổ đứng. Màu sắc chính thông thường là đen hoặc xám đen. Một số liền anh khá giả hơn thì có thể sử dụng vải may có màu vàng chanh hoặc xanh cốm.
Quần thường dùng là quần dài màu trắng, ống rộng và có phần thắt lưng nhỏ để có thể thắt chặt phần cạp quần. Đôi khi một số liền anh sẽ cầm theo một chiếc ô cán dài màu đen, khăn tay hay lược để làm phụ kiện trong các tiết mục biểu diễn.
Trang phục của các liền chị
Đối với các liền chị khi hát Quan họ Bắc Ninh thường mặc áo mớ 3 hoặc áo mớ 7 lồng vào nhau trong đó áo mớ 3 phổ biến hơn cả. Phía trong cùng thường là áo yếm đào với đa sắc màu như đỏ, hồng cánh sen, vàng, xanh,… Lớp kế tiếp là một chiếc áo cánh có màu sắc sáng hơn và ngoài cùng là lớp áo 5 thân có kèm một chiếc đai thắt ngang eo.
Váy của các liền chị thường mặc là váy lụa, váy sồi hoặc váy kép rộng rãi với phần chân váy phủ ngang xuống đất. Phía dưới chân đi dép có phần mũi uốn cong làm bằng da trâu.
Ngoài ra, các liền chị Quan họ đầu thường đội khăn mỏ quạ và một chiếc nón quai thao rộng vành trông vô cùng duyên dáng, thướt tha.
3.3. Cách hát dân ca Quan họ Bắc Ninh
Trước đây, cách hát dân ca Quan họ tuân theo lề lối, nguyên tắc dựa theo phong cách truyền thống, phổ biến nhất là hát đôi. Lúc này các liền anh, liền chị được sắp thành 2 bên với số lượng người bằng nhau và hát đối qua đáp lại.
Thời nay, với cách hát cải tiến theo phong cách mới không yêu cầu phải tuân theo các quy tắc, kỹ thuật như lối hát truyền thống. Chỉ cần hát thể hiện lễ kết, thổ lộ tình cảm, hỏi thăm nhau hay đôi khi có thể mang ngụ ý trêu ghẹo giữa đôi bên.
Tuy rằng những bài nhạc Quan họ Bắc Ninh thường đề cập phần nhiều đến tình yêu đôi lứa, tình yêu nam nữ nhưng khi biểu diễn những liền anh, liền chị đều thể hiện sự bình đẳng và tôn trọng lẫn nhau.
3.4. Cách trình diễn Quan họ Bắc Ninh
Cách biểu diễn Quan họ Bắc Ninh khá đơn giản. Không gian diễn xướng có thể ở bất cứ đâu như sân đình, cửa chùa, bến thuyền, gốc đa hay trên các sân khấu lớn được setup âm thanh – ánh sáng hiện đại, có kịch bản được dựng sẵn.
Đối với các buổi diễn ngày thường hay hội hè thì số lượng những liền anh, liền chị tham gia biểu diễn không bị giới hạn, chỉ cần hai bên bằng nhau là được. Còn đối với các buổi trình diễn chuyên nghiệp thì số lượng liền chị, liền anh sẽ được sắp xếp và bố trí sẵn.
4. Ý nghĩa của dân ca Quan họ Bắc Ninh
4.1. Giá trị về âm nhạc – nghệ thuật
Mỗi loại hình nghệ thuật có một nét đặc trưng và giá trị riêng và Quan họ Bắc Ninh cũng không ngoại lệ. Giá trị về âm nhạc – nghệ thuật của dân ca Quan họ được thể hiện ở phần lời ca, giai điệu cũng như cách biểu diễn của những liền anh liền chị.
Trong hát dân ca Quan họ có những làm điệu riêng, các quy tắc nhất định trong việc ca hát, diễn xướng để tạo nên cái chất riêng. Giai điệu trong Quan họ đôi khi rất linh hoạt và không tuân theo bất cứ một quy tắc nào để đảm bảo tính thống nhất về mặt ý nghĩa và cách trình bày trong bài hát.
Để hát Quan họ được hay, ra cái chất vốn có thì người hát phải có sự ham mê với nghệ thuật cổ truyền của cha ông. Ngoài ra, cũng phải có năng khiếu và được tập luyện bài bản để giọng có độ rền, vang, luyến láy mượt mà, nền nảy.
Thêm nữa, với xu hướng phát triển mới của thời đại, đòi hỏi các liền anh, liền chị phải không ngừng đổi mới, sáng tạo tìm tòi cách hát mới để giữ gìn và phát huy làn điệu dân ca thông qua việc đưa các giai điệu từ thơ ca vào trong Quan họ và ngược lại.
4.2. Giá trị về văn hóa – xã hội
Không những mang giá trị về âm nhạc – nghệ thuật, Quan họ Bắc Ninh còn chứa đựng những ý nghĩa nhân văn sâu sắc và giá trị văn hóa – xã hội lớn lao.
Quan họ bắt nguồn từ chính cuộc sống sinh hoạt văn hóa hàng ngày của người dân vùng Kinh Bắc, phản ánh những khía cạnh về tâm tư, tình cảm và khát vọng sống của con người nơi này. Đó cũng chính là sự kết nối tình cảm giữa người với người, tạo nên một cộng đồng đoàn kết, vững mạnh.
Không những thế, Quan họ còn là nét đẹp cần được gìn giữ và bảo tồn qua nhiều thế hệ ở hiện tại và trong tương lai. Đây cũng là 1 trong nhiều yếu tố cuốn hút khách du lịch bậc nhất của tỉnh Bắc Ninh, góp phần quảng bá văn hóa và con người KInh Bắc đến số đông bạn bè trong và ngoài nước.
4.3. Giá trị về giáo dục
Quan họ Bắc Ninh còn sở hữu tính giáo dục rất sâu sắc, Lời ca, tiếng hát trong Quan họ chưa đựng những bài học nhân sinh làm người. Nghe Quan họ Bắc Ninh để học cách đối nhân xử thế, học tập cách ứng xử giao tiếp đúng mực cũng như thể hiện tình cảm yêu quý, thương mến, đùm bọc giữa người với người trong xã hội.
Ngoài ra, ca nhạc Quan họ Bắc Ninh còn góp phần truyền tải những thông điệp, lưu truyền vẻ đẹp trong tập tục, tín ngưỡng của người Việt cho các thế hệ mai sau.
5. Nghe hát dân ca Quan họ Bắc Ninh ở đâu?
5.1. Hội Lim
Dân ca Quan họ thường được biểu diễn trong các dịp lễ hội, sinh hoạt văn hóa cộng đồng. Nếu bạn muốn tận mắt, tận tai thưởng thức những làn điệu Quan họ đặc trưng thì có thể du ngoạn Bắc Ninh vào các dịp hội hè và 1 trong những lễ hội lớn nhất chính là Hội Lim.
Hội Lim được tổ chức vào ngày 13 tháng Giêng Âm lịch hàng năm tại thị trấn Lim, huyện Tiên Du. Trong dịp này, khách du lịch sẽ quay trở lại những nét truyền thống văn hóa quen thuộc của xứ Kinh Bắc khi xưa với một số hoạt động đặc sắc, tiêu biểu như rước kiệu, tế lễ hay những trò chơi truyền thống rất hấp dẫn.
Điều đặc biệt là, Hội Lim cũng là dịp để khách du lịch xa gần thưởng thức các điệu hát dân ca Quan họ đắm say, ăn sâu vào lòng người được biểu diễn bởi các nghệ sĩ tên tuổi, nổi tiếng trong trang phục truyền thống. Lời ca, tiếng hát được vang vọng trước cửa đình, trên những con đường hay trên những chiếc thuyền rồng trôi bồng bềnh trên ao sen.
5.2. Hội làng Đình Bảng
Hội làng Đình Bảng là 1 trong những lễ hội truyền thống có quy mô lớn bậc nhất tại tỉnh Bắc Ninh. Hội được diễn ra vào hai ngày 14 và 15 tháng 2 Âm lịch tại đình làng Đình Bảng, thành phố Từ Sơn.
Trong một không khí tưng bừng rộn ràng của hội làng, khách du lịch có cơ hội được nghe một vài làn điệu Quan họ Bắc Ninh mượt mà, thấm đượm tình quê. Các liền anh, liền chị trong trang phục truyền thống vừa hát đối đáp, giao duyên vừa mời trầu, hòa nhập cùng với người xem, hiện thực hóa nét truyền thống văn hóa vùng quê Kinh Bắc xưa.
5.3. Hội Đền Đô
Cũng được diễn ra tại làng Đình Bảng, lễ hội Đền Đô được tổ chức vào ba ngày 14, 15 và 16 tháng 3 Âm lịch hàng năm để tưởng nhớ ngày lên ngôi của vua Lý Công uẩn. Bên cạnh phần lễ tôn nghiêm, trịnh trọng thì phần hội cũng thu hút đông đảo người dân và du khách tham gia.
Bên cạnh những trò chơi dân gian cổ truyền như kéo co, bịt mắt bắt dê, chơi ô ăn quan, đánh đu,. du khách còn có dịp thưởng thức các tiết mục hát Quan họ Bắc Ninh biểu diễn bởi những liền anh, liền chị trên thuyền rồng ngày trước cửa đình, dưới ao sen.
Trong những làn điệu nhẹ nhàng, sâu lắng, bạn sẽ có cảm giác thoải mái, thư giãn và phần nào hiểu hơn về vẻ đẹp truyền thống văn hóa của người dân nơi này,
6. Làng Quan họ Bắc Ninh ở đâu?
Hiện tại, trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh có tổng cộng 44 làng Quan họ truyền thống đã được vinh danh. Những ngôi làng này vẫn còn lưu giữ được tinh thần hát Quan họ được kế thừa qua rất nhiều thế hệ. Người lớn và trẻ em đều có dịp tham gia học hát, biểu diễn vào các sự kiện quan trọng như hội hè, lễ Tết, hội làng,.
Một số làng Quan họ tiêu biểu của Bắc Ninh có thể đến như:
- Thành phố Bắc Ninh: Cổ Mễ, Viêm Xá, Thượng Đồng, Thanh Sơn, Phúc Sơn,…
- Huyện Tiên Du: Lũng Sơn, Lũng Giang, Đình Cả,…
- Huyện Tiên Phong: Đông Mơi, Đông Yên.
- Thành phố Từ Sơn: Tam Sơn, Hồi Quan, Tiêu Sơn và Vĩnh Kiều.
7. Các bài hát dân ca Quan họ nổi tiếng
Một vài ca khúc dân ca Quan họ Bắc Ninh nổi tiếng được rất nhiều người say đắm bao gồm:
- Cây trúc xinh
- Cò lả
- Người ơi người ở đừng về
- Bèo dạt mây trôi
- Lý cây đa
- Lý giao duyên
8. Những nghệ sĩ hát dân ca Quan họ gạo cội
Khi nói đến dân ca Quan họ Bắc Ninh không thể nào bỏ lỡ cái tên của các nghệ sĩ tên tuổi, nổi tiếng như:
- NSND Thúy Hường
- NSND Thúy Cải
- NSƯT Trung Kiên
- NSƯT Lan Hương
- NSƯT Hồng Mạnh
Lời kết
Trên đây, Vivudana đã cùng bạn khám phá những thông tin nổi bật về Quan họ Bắc Ninh. Mong rằng với những thông tin chia sẻ ở trên, bạn đã hiểu rõ hơn về dân ca Quan họ 1 nét đẹp văn hóa lâu đời của người dân Kinh Bắc. Nếu có dịp đến với Bắc Ninh hãy nhớ thưởng thức những buổi biểu diễn Quan họ ấn tượng và sâu lắng bạn nhé!
CÓ THỂ BẠN QUAN TÂM:
Làng Tranh Đông Hồ – Khám phá chi tiết nhất từ A đến Z cho bạn